Dit is het eerste artikel van een nieuwe reeks over erfgoedhotels, als vervolg op het dossier ‘Erfgoed: Onbetaalbare charme of nieuw verdienmodel?’ met artikelen over religieus, militair, industrieel, watererfgoed, erfgoedontwikkeling én -hotelexploitatie. Deze nieuwe reeks gaat over erfgoed in het buitengebied. Naar verluidt versnelt de coronacrisis de trek uit de stad naar het platteland. Of gaat de trek naar de stad eenvoudigweg samen met een hang naar buiten? Hoe dan ook, kom mee naar buiten allemaal!
Fort Honswijk zoekt nieuwe Fortwachter
De eerste casus van erfgoed in het buitengebied is Fort Honswijk. Het betreft een mogelijke hotellocatie in ontwikkeling, want dit grote fort is nieuw op de markt en zoekt een exploitant. Een hotelfunctie is niet uitgesloten en wordt zelfs als inspiratie aangevoerd door de Stichting Fort Honswijk, die de buitenlocatie middels een tender in de markt zet. Het fort is militair erfgoed en maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie die in juli 2021 als uitbreiding van de Stelling van Amsterdam (sinds 1996) de status van UNESCO werelderfgoed heeft gekregen. Samen vormen ze nu de Hollandse Waterlinies. Binnen de Waterlinies wordt het bijzondere verhaal verteld van de militaire verdediging van ons land met water als bondgenoot. Ze zijn uniek in de wereld en verdienen het om te blijven bestaan voor volgende generaties.
Zodoende is Fort Honswijk een unieke identiteitsdrager voor de gemeente Houten, de provincie Utrecht en Nederland. Fort Honswijk moest de vijand de doortocht over de Lekdijk verhinderen en de Lek afgrendelen in samenwerking met het aan de overzijde van de rivier gelegen Fort Everdingen. De toren van het fort uit 1841 is de oudste en grootste van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en is van een bijzondere architectonische schoonheid. Tegenwoordig is Fort Honswijk zowel een passantenlocatie als een echte destinatie in het recreatieve buitengebied op het Eiland van Schalkwijk. Op maar liefst 13 hectare grond bevinden zich 14 gebouwen, waarvan 10 gerestaureerd, in grootte variërend van 30 m2 tot 750 m2 met gezamenlijk zo’n 2600 m2 netto vloeroppervlak.
Als opmaat tot de zoektocht naar een nieuwe exploitant komen achtereenvolgens de aannemer, de architect en de voorzitter van de raad van toezicht aan het woord over Fort Honswijk. Alle drie getuigen ze vanuit hun eigen rol van een warm hart voor de plek en het erfgoed. Maar hoe kijken ze aan tegen toekomstbestendige hotelexploitatie?
De aannemer
Mark de Reus uit Oss is projectleider restauratiewerken bij aannemingsbedrijf G. van der Ven b.v. in Brakel en al 9 jaar aan het werk op Fort Honswijk in Houten.
Hoe ben je langzaam maar zeker uitgegroeid tot een (superbescheiden) Mister Honswijk?
"In 2012 startten we met het beheer en onderhoud en daar kwamen steeds meer restauratieklussen bij. Hoe verder je je verdiept, hoe interessanter de klus wordt, je kent iedereen. Het fort veranderde door de jaren heen ook van overheidseigenaar: van Dienst Vastgoed Defensie, via Dienst Landelijk Gebied en Economische Zaken naar de huidige eigenaar de gemeente Houten. Mijn persoonlijke interesse voor geschiedenis en met name militaire vestingbouw is groot. Zo heb ik onlangs mogen bijdragen aan een boek over Nederlandse vestingwerken."
Waar geniet je van in jouw rol als projectleider restauratiewerken?
"De lol zit in het echte maakwerk. In ons werk zijn producten niet standaard verkrijgbaar en dienen ze voornamelijk handmatig 'gecreëerd' te worden. We hebben bijvoorbeeld de sparingen groter gemaakt voor waterleidingen en dubbel glas geplaatst. Het is voortdurend meedenken over veranderingen: bij gebouw F/M kwam achter het metselwerk de originele gevel tevoorschijn die we hebben hersteld. Die verrassingen, die zijn mooi. Dan is het echt schatgraven. Hiervan staan meerdere filmpjes op deze website. Er zijn ook allerlei technische uitdagingen. Zo waren er diverse lekkages in de contrescarp. Het gewelf op 5 meter diepte moesten we vrijgraven om de scheuren te kunnen herstellen. Daarbij moeten er steeds keuzes worden gemaakt in de werkzaamheden en zijn sommige plannen ook aangepast vanwege het taakstellende budget."
Welke exploitatiekansen zie je voor het fort?
"Fort Honswijk ligt fantastisch, heeft een groot terrein met veel gebouwen en er is een eigen haven met aanlegvoorziening voor een veerdienst. Hier is rust en ruimte met veel terrein. Mogelijk is het interessant voor ambachten, want er zijn nu een meubelmaker, restaurateur en bierbrouwer gehuisvest. Misschien kunnen personen met een afstand tot de arbeidsmarkt hier ervaring opdoen in groenbeheer, onderhoud en restauratie. Het terrein heeft nu ook zijn beperkingen, dat zit dan in de faciliteiten en het bestemmingsplan. Recreatief zijn er vast ook veel mogelijkheden. Maar dan niet extreem groot om overlast voor de omgeving te voorkomen."
Wat is relevant voor hotelexploitatie?
"Er zullen veel investeringen moeten worden gedaan. Het is zeker een leuke plek met veel ruimte, maar er is tegelijkertijd weinig plek omdat gebouwen (nog) niet geschikt zijn voor exploitatie. Daarbij vergen de historische gebouwen grote investeringen: deze gebouwen droog en warm krijgen en van stroom en water te voorzien kost veel geld. Ze zijn nat en vochtig, er ligt gemiddelde drie meter grond op en er is weinig of geen daglicht. De contrescarp daarentegen heeft wel daglicht, kent meerdere opgangen met drie trappen omhoog naar meerdere ruimtes die je kunt compartimenteren. Hier is geen standaard Van der Valk hotel mogelijk. Maar inpassen kan, daar heeft de RCE (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) genoeg voorbeelden van. Via doosconstructies ofwel box-in-box oplossingen kun je goed compartimenteren om het leefklimaat van het casco van nu te verbeteren."
Wat is je nachtmerrie en wat is je droom?
"Het zou vreselijk en desastreus zijn als er niks met de gebouwen gebeurt. Gebouwen zijn er om te gebruiken en om in te leven. Alleen op die manier kun je ze behouden!"
De architect
Marco Bruijnes werkt al 21 jaar als zelfstandig restauratiearchitect. Restauratie heeft zijn voorkeur omdat het creatiever is dan de gereguleerde nieuwbouw, die hij ook doet.
Wat heb je met het fort?
"Het fort is gebouwd door een militair ingenieur voor een specifieke functie. Vanuit het oosten moest de inundatiesluis worden verdedigd, dus daar zitten de grote muuropeningen. Maar ook als je dat niet weet, zijn het interessante gebouwen met heel bijzondere ruimtes, vooral het fort zelf, de toren met de contrescarp met alle ronde ruimtes werkt heel anders op je in dan wanneer je door een rechthoekige ruimte loopt. Dit in combinatie met hoe mooi het qua metselwerk gebouwd is. Alles is rond met togen, doorgangen, segmenten en gewelven. Alleen daarom al is het een feest om aan zulke gebouwen te werken. Saillant detail is trouwens dat de inundatiesluis, waar het allemaal om te doen was, in tijden van onbruik door het hoogheemraadschap onder aarde bedolven is en dat er nu ook plannen zijn om de sluis weer zichtbaar te maken."
Hoe kwam het fort op je pad?
"In 2019 is de RCE (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) een nieuwe regeling gestart om de restauratie van grote monumenten tot 90% te subsidiëren en de gemeente Houten heeft hiervan gebruik gemaakt. Ik heb de inventarisatie van de 10 monumentale gebouwen gemaakt onder regie van erfgoedontwikkelaar COUP, evenals de bestekken en tekeningen voor het restauratieplan dat is ingediend bij de subsidieaanvraag. Bij de aanvraag zaten ook plannen voor verduurzaming, toegankelijkheid, landschappelijke inpassing et cetera. In het restauratieplan hadden we moderne stalen gebouwtjes gepland om het sanitair in te plaatsen naast de B&B/hotelkamer in de oude remises. Je hoeft dan geen ingewikkelde ingrepen te doen die het bestaande pand aantasten. Bovendien versterken die moderne gebouwen dan de oude. Ook zou je op het dak bovenop de aarde een terras kunnen toevoegen, waardoor je de gebouwen met losse elementen geschikt maakt voor een hedendaagse logiesfunctie. Maar dit is allemaal nog toekomstmuziek. We zijn nu eerst aan het restaureren. Uitzondering hierop vormt het poortgebouw, dat al wel heringericht is voor de nieuwe functie van bedrijfsunits. Na de aanbesteding in 2019 is het restauratieplan verder uitgewerkt op basis van ruim drie miljoen subsidie. Het betreft de bestekken en uitvoeringstekeningen voor de aannemer. Bijvoorbeeld een tekening met inboetwerk. Dat houdt in scheuren uithakken in het verband van het metselwerk en daar weer nieuwe stenen in metselen. Ook is het te vervangen van slecht voegwerk gemarkeerd. Bijzonder bijvoorbeeld ook is dat in deze functionele gebouwen alleen maar snijvoegen zijn gebruikt, een siervoeg die doorgaans voorbehouden is voor deftige gebouwen in de stad. Men maakte destijds van nature dingen mooi. Die kunst verstonden de ambachtslieden toen, zonder tussenkomst van een architect."
Waar ligt de kracht van het fort?
"Die ligt dus echt in de ruimtelijke kwaliteit. Ook als je niets weet van de fort-'machine' met de kanonnen en de onderaardse logistiek is het nog steeds fascinerend. Voor herbestemming moet de ruimtelijke kwaliteit een meerwaarde zijn. Dat je de ruimte kunt beleven en voor je laat werken, geldt bijvoorbeeld ook voor de evenementen en trainingen op Forteiland IJmuiden, waarbij het hele fort gebruikt wordt. Een hotelfunctie kan hieraan complementair zijn, omdat een grotere groep het hele terrein gaat gebruiken en erop gaat verblijven. Meer tijd maakt het beleven mogelijk. Als je langere tijd op Fort Honswijk bent, doet dat iets met je en daar mag best een prijs tegenover staan."
Wat is de stand van zaken qua restauratie?
"Het restaureren van de oude structuur is nagenoeg klaar. Zaken als isolatie en installaties aanbrengen is de volgende stap voor ingebruikname ofwel herbestemming. De forttoren zelf, de grootste klus, is tot het laatst bewaard, tot en met voorjaar 2022. In de contrescarp is daglicht en dat biedt goede mogelijkheden voor een hotelfunctie. De beschermde toren is vleermuizenhotel."
Wat zijn volgens jou goede exploitatiekansen?
"Het gaat op Fort Honswijk niet om een hotel met gouden kranen maar alles draait om de sfeer laten beleven. Slimme manieren vinden in het ontwerp en in de gebouwen zelf weinig doen. Daar zet je alleen een bed in. De kracht van het gebouw zelf benutten en de rest slim eraan toevoegen. Reversibele ingrepen zijn ook voorstelbaar, maar dat is lastig met aansluitingen voor bijvoorbeeld sanitair. Hoe dan ook, er gaat veel aandacht uit naar hotels in historische gebouwen, ook in de stad, dat is hot! Mensen komen daar op af en ik kan me voorstellen dat ze daar meer geld voor over hebben. Alles draait om creativiteit en samenwerken met nieuwe functies binnen de grote ruimte die er is. Als hotelier zou je moeten denken vanuit de allianties en de activiteiten van anderen die je kunt ondersteunen."
De Raad van Toezicht
Tjerk Bruinsma is oud-burgemeester en sinds 2019 is hij Voorzitter van de Raad van Toezicht van Stichting Fort Honswijk.
Welke marktkansen ziet u voor de hotellerie?
"Het huidige tijdsgewricht leent zicht voor kansen buiten. Mensen zoeken meer het avontuur en mooie plekken op. Dat komt misschien ook door Corona. Nederland is veel mooier dan ze ooit gedacht hadden. Vroeger boekte je simpel een hotel in het centrum van Maastricht en ging je de stad verkennen. Tegenwoordig zoeken mensen meer avontuurlijke uitstapjes, met de fiets of lopend. Al dan niet met kinderen. Generatieverbindend aanbod voor families kan heel kansrijk zijn."
Wat heeft u met Fort Honswijk?
"Ik heb niet alleen iets met dit fort maar met het hele gebied, het hele eiland van Schalkwijk. Ik was overal en nergens burgemeester in vier of vijf verschillende plaatsen in dit gebied, maar ik kende dit fort niet. In oktober 2016 is de gemeente Houten eigenaar geworden. Al die jaren onder Defensie was het dicht en ontoegankelijk gebied. Het is ook pas vrij recent op de markt gekomen en toegankelijk geworden voor het publiek. Het is wel een ongelofelijke parel in de totale Hollandse Waterlinie. Het begint hier echt met die twee wachters aan de Lek, Fort Everdingen en Fort Honswijk konden samen het hele schootsveld bereiken. De vijand kwam uit het Oosten dat was het idee. In 1841 is dit uiterst doordacht neergezet. Het was niet zomaar even iets bouwen, met de toenmalige militaire middelen was dit een zeer effectieve beveiliging voor uiteindelijk Amsterdam, want daar ging het vooral ook om, en Utrecht. Het is een uniek samenspel van een verdedigingslinie, uniek in de wereld. Voor mij persoonlijk is het natuurlijk uniek om bij de start van het nieuwe leven van dit Fort te zijn. Het is voor mij volledig nieuw terrein, heel anders dan een gemeente en dat is ontzettend leuk en inspirerend."
Welke kansen zijn er voor hoteliers op Fort Honswijk?
"De Stichting Fort Honswijk is op zoek naar ondernemers met creativiteit, lef en visie om gezamenlijk het fort nieuw leven in te blazen. Een ondernemer (of consortium) met een warm hart voor de plek en het erfgoed, die actief het verhaal van Fort Honswijk uitdraagt en dit combineert met eigen activiteiten om zo een gastvrije en ondernemende community te creëren. Toonaangevend en onderscheidend. Het beste plan kent een balans tussen concept, omgeving en financiële haalbaarheid. De zoektocht naar de juiste partij vindt plaats via een tender. De Stichting zoekt zowel primaire als secundaire partijen. Primaire partijen worden geacht verantwoordelijk voor het gehele concept te willen zijn op basis van ondererfpacht met een looptijd van 30 jaar. Secundaire partijen zijn kleinere partijen die een activiteit willen ontplooien, al dan niet in een (vaste) ruimte op het fort. Ze doen dat onder de vlag van een primaire partij. Meer hierover is te vinden op deze website. Overigens is de Stichting nadrukkelijk op zoek naar samenwerking en synergie om creativiteit te ondersteunen.”
Wat kunt u als Raad van Toezicht voor een toekomstige exploitant betekenen?
“De Raad is zo samengesteld dat we ondernemers maximaal kunnen faciliteren om de unieke parel aan de Lek nieuw leven in te blazen. Jeroen van Strien heeft een achtergrond op financieel gebied, Martin Jansen kan ondersteunen bij ecologie en landschap, Gelinde Groeneveld bij omgevingsrecht en participatie, Jos Mittelmeijer bij ondernemen, Johan van der Gun bij historische kennis van het Fort en omgeving en als vertegenwoordiger van het Eiland van Schalkwijk, Reinoud Pince van der Aa bij herontwikkeling van cultuurhistorisch erfgoed en ikzelf bij openbaar bestuur en juridische zaken. De ondernemers nemen we graag op sleeptouw als dat nodig is. Het zal sowieso een meerjarig stappenplan zijn, want het huidige bestemmingsplan en ontwikkelkader kennen beperkingen. Het fort is ons ontzettend dierbaar en we moeten er samen iets fantastisch van maken. Het is een traject dat een aantal jaren zal gaan duren. Het is een uitdaging en we gaan ervoor. Het blijft ontzettend spannend. Forteigenaar gemeente Houten heeft toegezegd maximaal te zullen faciliteren binnen de beperkte (niet-financiële) mogelijkheden die er zijn. Verder werken we samen met de Provincie en het Rijk. Als we weten wat we willen, kunnen we waarschijnlijk tegelijkertijd werken aan bestemmingsplan en financiering en zijn er tussentijds bijvoorbeeld placemaking activiteiten mogelijk."
Wat is uw droombeeld qua fortexploitatie?
"In de eerste plaats zijn wij natuurlijk volledig afhankelijk van creatieve initiatieven uit de markt. Daarbij worden alle ondernemersplannen ook nog eens in dialoog vormgegeven en op meerdere criteria door een multi-stakeholder beoordelingscommissie met een onafhankelijk voorzitter op hun merites beoordeeld. Maar als ik droom dan zie ik voor me dat hier een groots restaurant zit met uitzicht over de prachtige rivier de Lek, een weer blootgelegde inlaatsluis en een avontuurlijke B&B. We dineren met lokale producten, terwijl het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie op een ludieke manier wordt verteld. Bezoekers worden via het veer en met bootjes afgezet en zien lichtshows geprojecteerd op de toren van het fort over de vleermuizenpopulatie. Er is een periode geweest waarin munitie ook met schepen van en naar het fort werd vervoerd; die boottochtjes zou ik graag weer in ere hersteld zien voor het publiek."
Wie waagt?
Fort Honswijk hoopt dus binnenkort een (hotel)exploitant te vinden. Inschrijven is mogelijk tot 1 december 2021. Welke kansen de markt ziet, welke partijen waarin (om)denken, is nu nog een verrassing. De toekomstige exploitatie van Fort Honswijk roept in ieder geval sterk uiteenlopende reacties op. Sommigen zien het als onbegonnen werk, anderen denken in mooie eindbeelden en gaan graag de uitdaging aan. Voor Fort Honswijk breekt een nieuw hoofdstuk in de geschiedschrijving aan. Levert u de copy aan via https://www.forthonswijk.nl/kansen/ en benut u zo de buitenkans om geschiedenis te gaan schrijven? Graag houden we u op de hoogte van de toekomstige ontwikkelingen rondom 'the (re)making of Fort Honswijk'. Tot die tijd richten we ons vizier op buitenkansen elders in Nederland.
Auteur Natascha Boerkamp is Leisure & Erfgoed Exploitatiespecialist bij SpotOnHotSpots voor o.a. Erfgoedontwikkelaar COUP
